NHẬN ĐỊNH BAN ĐẦU VỀ CHỨC NĂNG CỦA THÁP HÒN CHUÔNG TRONG HỆ THỐNG DI TÍCH ĐỀN THÁP CHAMPA
Tháp Hòn Chuông là 1 trong 22 điểm di tích trong di tích Khu căn cứ Núi Bà (huyện Phù Cát) được xếp hạng cấp quốc gia ngày 25/01/1994. Địa điểm xây dựng tháp Hòn Chuông là trên đỉnh tảng đá nguyên khối kích thước lớn, nằm trên khu vực phía Bắc dãy núi Bà, vị trí ngôi tháp có độ cao khoảng 800m so với mặt nước biển. Hiện nay, tháp Hòn Chuông được xem là ngôi tháp Champa còn tồn tại có vị trí cao nhất Việt Nam. Về kiến trúc, tháp Hòn Chuông mang một hình dáng độc đáo với phần chân tháp được xây thẳng, thân tháp thóp dần lên trên đỉnh, tháp hoàn toàn không có hoa văn trang trí. Uớc đoán kích thước của ngôi tháp cao 7m, mỗi cạnh dài 8m50.
Trong văn hóa Champa, kiến trúc đền tháp đều mang ảnh hưởng tôn giáo của Ấn Độ. Các đền tháp Champa được biết trước đây, đa phần có bình diện hình vuông, tường thẳng, có hệ thống cột ốp, vòm cửa, với nhiều họa tiết trang trí vừa mang giá trị thẩm mỹ, vừa truyền tải nội dung tôn giáo của các công trình kiến trúc. Đền tháp Champa được xây với tường dày, không gian kín, cửa đa phần mở về hướng Đông, bộ mái nhiều tầng mang hình tượng những ngọn núi Shikhara, có tính chất là nơi trú ngụ của thần linh, bên trong thờ tượng vị thần của Hindu giáo hay Phật giáo hoặc ngẫu tượng linga-yoni. Địa điểm xây dựng các đền tháp Champa trên những địa hình khác nhau như trong thung lũng, đồng bằng, trên gò, đồi, sườn núi hoặc gần bờ biển. Các địa điểm xây dựng công trình tôn giáo phải theo đúng những tiêu chuẩn giáo lý là cực kỳ quan trọng, đáp ứng nhu cầu tâm linh của vị thần được thờ hoặc phù hợp đời sống tinh thần của người Champa.
Như vậy, về cơ bản, hình dáng kiến trúc và địa điểm xây dựng tháp Hòn Chuông hoàn toàn khác biệt so với các đền tháp Champa khác. Với địa hình hiểm trở trên núi cao để có thể đến được nơi ngôi tháp tọa lạc không phải là điều dễ dàng. Như vậy, liệu tháp Hòn Chuông có mang chức năng gì đặc biệt ?
Theo chúng tôi, về địa điểm, Núi Bà là tập hợp với nhiều dãy núi khác nhau nằm ở phía đông của vùng Vijaya. Trong tín ngưỡng Hindu giáo hướng đông là hướng của thần linh, những ngọn núi là nơi ngự trị của các vị thần. Đặc biệt, nhìn từ xa, tảng đá Hòn Chuông với chiều cao khoảng 100 mét, đỉnh tròn dáng thẳng đứng, giống như một chiếc linga khổng lồ nhô lên dãy núi hay còn gọi là Lingaparvata. (Parvarta nghĩa là núi). Ngoài đỉnh Hòn Chuông ra, một số tảng đá có kích thước tương đối lớn trên đỉnh núi tại những địa điểm khác, như Núi Đá Bia (Phú Yên) hoặc tảng đá trên đỉnh núi Phou Khao tại Wat Phu, tỉnh Champasak, Lào cũng được xem là Lingaparvata. Nhưng kích thước những Lingaparvata này nhỏ hơn so với Hòn Chuông và không có kiến trúc xây lên trên. Ngoài ra, tục thờ đá là tín ngưỡng lâu đời của người Champa nói riêng và cư dân Đông Nam Á nói chung. Sự kết hợp của tín ngưỡng bản địa cùng với triết lý Hindu giáo tạo nên điểm đặc biệt của tảng đá Hòn Chuông. Chính vì vậy, với vị trí “đắc địa”, cho nên người Champa đã cho xây dựng ngôi tháp trên đỉnh tảng đá Hòn Chuông.
Tuy hình dáng kiến trúc có sự khác biệt với những đền tháp Champa khác, nhưng ngôi tháp Hòn Chuông cũng được xây với tường tháp cao và dày, không gian bên trong nhỏ, chỉ có một cửa ra vào ở phía đông, tượng trưng như một hang động, là nơi trú ngụ của thần linh, theo truyền thuyết Hindu giáo. Với việc xây dựng ngôi tháp vị trí cao, hiểm trở như tháp Hòn Chuông, không phải lúc nào cũng có thể leo được tới tận ngôi tháp. Có thể ngôi tháp mang chức năng như một biểu tượng tôn giáo, được xây trên một Lingapavatar. Nếu có các cuộc hành hương của những vị tu sĩ hoặc tín đồ đến tháp Hòn Chuông, họ chỉ cần hành lễ dưới chân tảng đá. Bằng chứng, là quá trình khảo sát dưới chân tảng đá phát hiện một số mảnh ngói mũi lá hoặc ngói sừng bò. Điều này chứng minh rằng có thể phía dưới chân tảng đá có các công trình kiến trúc phục vụ tôn giáo. Chúng tôi loại trừ khả năng những mảnh ngói này từ ngôi tháp rơi xuống bởi vì trên địa điểm cao, đối diện với mưa và sức gió mạnh, không phù hợp với việc sử dụng ngói vào kiến trúc tháp trển đỉnh Hòn Chuông. Dựa vào hiện vật phát hiện chủ yếu là ngói, cho thấy kiến trúc phục vụ tôn giáo dưới chân tảng đá Hòn Chuông, được xây bằng vật liệu nhẹ, có khung gỗ, mái lợp ngói với hai loại: Một là ngói cong hình lòng máng có gắn gốm hình sừng bò với độ rộng và độ cong lớn; loại này dùng lợp trên bờ nóc của mái. Loại thứ hai là ngói mũi lá được lợp xuôi theo sườn mái. Nếu các tín đồ không có điều kiện đến, thì tại vị trí xa hơn có thể bái vọng về phía tảng đá, bởi vì nhìn từ khu vực đồng bằng sông Côn và đồng bằng sông La Tinh vẫn có thể nhìn thấy tảng đá Hòn Chuông nhô ra dãy núi, với điều kiện thời tiết trời quang mây. Cho nên tháp Hòn Chuông mang một chức năng tôn giáo đặc biệt đối với khu vực Vijaya. Tuy nhiên, vì không tiếp cận được ngôi tháp để xác định lòng tháp vẫn còn có đồ thờ hay không, do đó tất cả chỉ là đoán định ban đầu, chưa thể nhận thức cụ thể hơn về chức năng tôn giáo của ngôi tháp này.
Với vị trí được xây dựng trên đỉnh núi cao và không có ngọn núi lớn nào che chắn trước mặt, nên tầm nhìn của ngôi tháp Hòn Chuông là cực kỳ rộng lớn. Từ ngôi tháp nhìn về phía đông là đường bờ biển dài; phía bắc là đồng bằng Phù Mỹ được bồi đắp bởi dòng sông La Tinh chảy ngang qua; phía đông-bắc thấy được cửa biển Đề Gì, từ đây vào Đầm Nước Ngọt, ngược dòng sông La Tinh đi sâu vào khu vực nội địa; phía đông-nam có thể nhìn thấy khu vực đầm Thị Nại, có các nhánh sông Côn đổ ra, đây được xem là cửa ra vào chính bằng đường thủy của khu vực Vijaya; còn nhìn về phía tây-nam, khu vực đồng bằng An Nhơn hiện ra trước mắt - nơi đây chính là trung tâm chính trị, tôn giáo của vương quốc Champa từ thế kỷ X - XV, với hệ thống thành quách, đền tháp và phế tích tập trung phần lớn tại khu vực này; riêng khu vực phía tây do có núi Chóp Vung chắn ngang nên tầm nhìn bị che khuất. Và chính bởi địa thế như vậy, nên từ gần bờ biển cho đến nhiều vị trí khác nhau ở khu vực đồng bằng của tỉnh Bình Định, đặc biệt từ kinh đô Chà Bàn nhìn về hướng đông, vẫn thấy rất rõ tảng đá Hòn Chuông nhô ra khỏi dãy Núi Bà. Như vậy, vấn đề cần được lý giải thêm là với tầm nhìn bao quát như vậy, liệu tháp Hòn Chuông có bao gồm thêm chức năng về quân sự ? Ý kiến của chúng tôi, tháp Hòn Chuông không thể mang chức năng về quân sự. Bởi vì với độ cao được xây dựng là 800 mét so với mặt nước biển, rất khó để thấy rõ được ngôi tháp. Ngoài ra, với vị trí xây dựng rất cao, thỉnh thoảng bị mây che phủ xung quanh, cho nên không phải lúc nào cũng có thể thấy được tảng đá hoặc ngôi tháp. Vì thế, nếu trong trường hợp có những biến cố nào đó xảy ra từ xa thì không thể thấy các dấu hiệu cảnh báo từ tháp Hòn Chuông. Chính vì vậy, nhận định ban đầu của chúng tôi tháp Hòn Chuông có khả năng mang chức năng duy nhất là biểu tượng tôn giáo, được xây dựng tại một vị trí linh thiêng trong tín ngưỡng của người Champa xưa.
Trong văn hóa Champa, kiến trúc đền tháp đều mang ảnh hưởng tôn giáo của Ấn Độ. Các đền tháp Champa được biết trước đây, đa phần có bình diện hình vuông, tường thẳng, có hệ thống cột ốp, vòm cửa, với nhiều họa tiết trang trí vừa mang giá trị thẩm mỹ, vừa truyền tải nội dung tôn giáo của các công trình kiến trúc. Đền tháp Champa được xây với tường dày, không gian kín, cửa đa phần mở về hướng Đông, bộ mái nhiều tầng mang hình tượng những ngọn núi Shikhara, có tính chất là nơi trú ngụ của thần linh, bên trong thờ tượng vị thần của Hindu giáo hay Phật giáo hoặc ngẫu tượng linga-yoni. Địa điểm xây dựng các đền tháp Champa trên những địa hình khác nhau như trong thung lũng, đồng bằng, trên gò, đồi, sườn núi hoặc gần bờ biển. Các địa điểm xây dựng công trình tôn giáo phải theo đúng những tiêu chuẩn giáo lý là cực kỳ quan trọng, đáp ứng nhu cầu tâm linh của vị thần được thờ hoặc phù hợp đời sống tinh thần của người Champa.
Như vậy, về cơ bản, hình dáng kiến trúc và địa điểm xây dựng tháp Hòn Chuông hoàn toàn khác biệt so với các đền tháp Champa khác. Với địa hình hiểm trở trên núi cao để có thể đến được nơi ngôi tháp tọa lạc không phải là điều dễ dàng. Như vậy, liệu tháp Hòn Chuông có mang chức năng gì đặc biệt ?
Theo chúng tôi, về địa điểm, Núi Bà là tập hợp với nhiều dãy núi khác nhau nằm ở phía đông của vùng Vijaya. Trong tín ngưỡng Hindu giáo hướng đông là hướng của thần linh, những ngọn núi là nơi ngự trị của các vị thần. Đặc biệt, nhìn từ xa, tảng đá Hòn Chuông với chiều cao khoảng 100 mét, đỉnh tròn dáng thẳng đứng, giống như một chiếc linga khổng lồ nhô lên dãy núi hay còn gọi là Lingaparvata. (Parvarta nghĩa là núi). Ngoài đỉnh Hòn Chuông ra, một số tảng đá có kích thước tương đối lớn trên đỉnh núi tại những địa điểm khác, như Núi Đá Bia (Phú Yên) hoặc tảng đá trên đỉnh núi Phou Khao tại Wat Phu, tỉnh Champasak, Lào cũng được xem là Lingaparvata. Nhưng kích thước những Lingaparvata này nhỏ hơn so với Hòn Chuông và không có kiến trúc xây lên trên. Ngoài ra, tục thờ đá là tín ngưỡng lâu đời của người Champa nói riêng và cư dân Đông Nam Á nói chung. Sự kết hợp của tín ngưỡng bản địa cùng với triết lý Hindu giáo tạo nên điểm đặc biệt của tảng đá Hòn Chuông. Chính vì vậy, với vị trí “đắc địa”, cho nên người Champa đã cho xây dựng ngôi tháp trên đỉnh tảng đá Hòn Chuông.
Tuy hình dáng kiến trúc có sự khác biệt với những đền tháp Champa khác, nhưng ngôi tháp Hòn Chuông cũng được xây với tường tháp cao và dày, không gian bên trong nhỏ, chỉ có một cửa ra vào ở phía đông, tượng trưng như một hang động, là nơi trú ngụ của thần linh, theo truyền thuyết Hindu giáo. Với việc xây dựng ngôi tháp vị trí cao, hiểm trở như tháp Hòn Chuông, không phải lúc nào cũng có thể leo được tới tận ngôi tháp. Có thể ngôi tháp mang chức năng như một biểu tượng tôn giáo, được xây trên một Lingapavatar. Nếu có các cuộc hành hương của những vị tu sĩ hoặc tín đồ đến tháp Hòn Chuông, họ chỉ cần hành lễ dưới chân tảng đá. Bằng chứng, là quá trình khảo sát dưới chân tảng đá phát hiện một số mảnh ngói mũi lá hoặc ngói sừng bò. Điều này chứng minh rằng có thể phía dưới chân tảng đá có các công trình kiến trúc phục vụ tôn giáo. Chúng tôi loại trừ khả năng những mảnh ngói này từ ngôi tháp rơi xuống bởi vì trên địa điểm cao, đối diện với mưa và sức gió mạnh, không phù hợp với việc sử dụng ngói vào kiến trúc tháp trển đỉnh Hòn Chuông. Dựa vào hiện vật phát hiện chủ yếu là ngói, cho thấy kiến trúc phục vụ tôn giáo dưới chân tảng đá Hòn Chuông, được xây bằng vật liệu nhẹ, có khung gỗ, mái lợp ngói với hai loại: Một là ngói cong hình lòng máng có gắn gốm hình sừng bò với độ rộng và độ cong lớn; loại này dùng lợp trên bờ nóc của mái. Loại thứ hai là ngói mũi lá được lợp xuôi theo sườn mái. Nếu các tín đồ không có điều kiện đến, thì tại vị trí xa hơn có thể bái vọng về phía tảng đá, bởi vì nhìn từ khu vực đồng bằng sông Côn và đồng bằng sông La Tinh vẫn có thể nhìn thấy tảng đá Hòn Chuông nhô ra dãy núi, với điều kiện thời tiết trời quang mây. Cho nên tháp Hòn Chuông mang một chức năng tôn giáo đặc biệt đối với khu vực Vijaya. Tuy nhiên, vì không tiếp cận được ngôi tháp để xác định lòng tháp vẫn còn có đồ thờ hay không, do đó tất cả chỉ là đoán định ban đầu, chưa thể nhận thức cụ thể hơn về chức năng tôn giáo của ngôi tháp này.
Với vị trí được xây dựng trên đỉnh núi cao và không có ngọn núi lớn nào che chắn trước mặt, nên tầm nhìn của ngôi tháp Hòn Chuông là cực kỳ rộng lớn. Từ ngôi tháp nhìn về phía đông là đường bờ biển dài; phía bắc là đồng bằng Phù Mỹ được bồi đắp bởi dòng sông La Tinh chảy ngang qua; phía đông-bắc thấy được cửa biển Đề Gì, từ đây vào Đầm Nước Ngọt, ngược dòng sông La Tinh đi sâu vào khu vực nội địa; phía đông-nam có thể nhìn thấy khu vực đầm Thị Nại, có các nhánh sông Côn đổ ra, đây được xem là cửa ra vào chính bằng đường thủy của khu vực Vijaya; còn nhìn về phía tây-nam, khu vực đồng bằng An Nhơn hiện ra trước mắt - nơi đây chính là trung tâm chính trị, tôn giáo của vương quốc Champa từ thế kỷ X - XV, với hệ thống thành quách, đền tháp và phế tích tập trung phần lớn tại khu vực này; riêng khu vực phía tây do có núi Chóp Vung chắn ngang nên tầm nhìn bị che khuất. Và chính bởi địa thế như vậy, nên từ gần bờ biển cho đến nhiều vị trí khác nhau ở khu vực đồng bằng của tỉnh Bình Định, đặc biệt từ kinh đô Chà Bàn nhìn về hướng đông, vẫn thấy rất rõ tảng đá Hòn Chuông nhô ra khỏi dãy Núi Bà. Như vậy, vấn đề cần được lý giải thêm là với tầm nhìn bao quát như vậy, liệu tháp Hòn Chuông có bao gồm thêm chức năng về quân sự ? Ý kiến của chúng tôi, tháp Hòn Chuông không thể mang chức năng về quân sự. Bởi vì với độ cao được xây dựng là 800 mét so với mặt nước biển, rất khó để thấy rõ được ngôi tháp. Ngoài ra, với vị trí xây dựng rất cao, thỉnh thoảng bị mây che phủ xung quanh, cho nên không phải lúc nào cũng có thể thấy được tảng đá hoặc ngôi tháp. Vì thế, nếu trong trường hợp có những biến cố nào đó xảy ra từ xa thì không thể thấy các dấu hiệu cảnh báo từ tháp Hòn Chuông. Chính vì vậy, nhận định ban đầu của chúng tôi tháp Hòn Chuông có khả năng mang chức năng duy nhất là biểu tượng tôn giáo, được xây dựng tại một vị trí linh thiêng trong tín ngưỡng của người Champa xưa.
Bài và ảnh: Hoàng Như Khoa
Ý kiến bạn đọc
Bạn cần đăng nhập với tư cách là Thành viên chính thức để có thể bình luận
Danh mục
Thống kê truy cập
- Đang truy cập6
- Hôm nay325
- Tháng hiện tại59,618
- Tổng lượt truy cập3,640,577